Θεσσαλονίκη - Μέρος IV
Η οικονομική ανάπτυξη της πόλης βαδίζει στο δρόμο - στόχο των δυτικοευρωπαϊκών δυνάμεων : «δυτικοποίηση», εκσυγχρονισμός της οθωμανικής κοινωνίας και στην προσαρμογή της οικονομικής κυρίως ζωής των κατοίκων και της χώρας στις απαιτήσεις της οικονομίας - όπως άλλωστε και της πολιτικής - των δυτικών Μεγάλων Δυνάμεων, οι οποίες, ενώ επεδίωκαν να «προστατεύσουν» και να διασφαλίσουν την ακεραιότητα της οθωμανικής αυτοκρατορίας από τον ρώσικο επεκτατισμό προετοίμαζαν και το έδαφος για τη βαθμιαία αποικιοποίησή της (Χασιώτης, 1985: 168).
Έτσι έχουμε μια μονομερή και αντιφατική ανάπτυξη. Από τη μια μεριά αύξηση του πλούτου ορισμένων μεταπρατών, συνδεδεμένων με τις δυτικές οικονομίες, εξευρωπαϊσμού των κτιρίων ακόμη και αυτών των δημόσιων οθωμανικών (Ιδαδιέ, Διοικητήριο, δημοτικό νοσοκομείο), δημιουργία ορισμένων βιομηχανικών μονάδων και από την άλλη αύξηση των κατοίκων που υποαπασχολούνται και μετατρέπονται σε ένα ευάλωτο προλεταριάτο και ταυτόχρονα διατήρηση του αγροτικού πρωτογενούς τρόπου οικονομικής ζωής (Χασιώτης, 1985: 168). Έτσι τα βασικά ημερομίσθια του 1820 μένουν σε σταθερές τιμές ανεξέλικτα ως τα 1908. Μόνο μετά τη νεοτουρκική επανάσταση και τις απεργίες ανεβαίνουν από τα 1,25 χρ. φράγκα (5 γρόσια ή 200 παράδες) σε 2 χρ. φράγκα. Στα 1908 τα 2/3 του πληθυσμού της πόλης μόλις καταφέρνει και επισιτίζεται. Το δε μέσο ετήσιο εισόδημα του περίπου 300 χρ. φράγκα παραμένει σταθερό παρά την αύξηση του αντίστοιχου μέσου όρου του ετήσιου εισοδήματος κατά 200% (Μοσκώφ, 1988: 272).
Οι μικροεπαγγελματίες, οι μικροβιοτέχνες και οι τεχνίτες, που αποτελούν το 20% με 25% του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης (μαζί με τις οικογένειές τους), δέχονται, ιδιαίτερα μετά το 1880 - 1890, τις πιέσεις των ευρωπαϊκών προϊόντων που κατακλύζουν τις αγορές. Χωρισμένοι σε πατροπαράδοτες συντεχνίες (ισνάφια), που μόνο προστατευτικά μπορούν να λειτουργήσουν, αδυνατούν να ανταπεξέλθουν στη οργανωμένη επίθεση των δυτικοευρωπαϊκών προϊόντων. Μεμονωμένες προσπάθειες, όπως η ίδρυση Λαϊκής Τράπεζας από 30 επαγγελματίες της πόλης με κεφάλαιο 50.000 χρ. φράγκα (Μοσκώφ, 1988: 284) αναδεικνύουν το πρόβλημα μάλλον παρά το λύνουν. Μόνο τα δραματικά γεγονότα του Α\" Παγκοσμίου Πολέμου θ\" αλλάξουν, εν μέρει, τις οικονομικές σχέσεις.
Ως αντίδραση στην οικονομική προώθηση του κεντροευρωπαϊκού (αυστριακού) κυρίως κεφαλαίου στην οθωμανική αυτοκρατορία, η άλλη μεγάλη δύναμη, που εποφθαλμιά το χώρο, η Ρωσία, προωθεί τις επιδιώξεις της περισσότερο με ιδεολογικούς όρους και κυρίως με την κίνηση του πανσλαβισμού. Το 1875 επαναστατούν οι κάτοικοι της Ερζεγοβίνης ενάντια στην τουρκική κυριαρχία. Το 1876 στην πόλη της Θεσσαλονίκης, για μάλλον ασήμαντη αφορμή εξισλαμισμού μιας κοπέλας και της αντίδρασης των χριστιανών, ο θρησκευτικός φανατισμός του τουρκικού όχλου, που προβάλλει πολιτικές διαφορές, φτάνει στο σημείο σφαγής των προξένων της Γαλλίας και Γερμανίας και προκαλεί την επέμβαση του στόλου των ευρωπαϊκών δυνάμεων και την κατάληψη της πόλης μέχρις ότου ικανοποιηθεί η απαίτηση για παραδειγματική τιμωρία των ενόχων. Ο ρωσοτουρκικός πόλεμος του 1877 - 78 δημιουργεί τη μεγάλη Βουλγαρία με τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, που τελικά συρρικνώνουν οι αποφάσεις του συνεδρίου του Βερολίνου στα σημερινά της όρια. Ο χώρος της Μακεδονίας γίνεται το πεδίο ανταγωνισμού τόσο των μεγάλων δυνάμεων όσο και των βαλκανικών κρατών. Ιδιαίτερα η πόλη της Θεσσαλονίκης γίνεται πραγματικά το «μήλον της έριδος». Η βουλγαρική Εξαρχία (1870) παίζει σημαντικό ρόλο με την ίδρυση ναών και σχολείων, που υπηρετούν τις επιδιώξεις του βουλγαρικού κράτους. Το 1895 οι οργανώσεις των Βουλγάρων ανταρτών της Μακεδονίας (κομιτάτα), υποστηριζόμενες από το βουλγαρικό κράτος, εξαπολύουν οργανωμένη προσπάθεια προσέλκυσης και επηρεασμού των πληθυσμών της Μακεδονίας, ακόμη και με τη χρήση βίας. Η ελληνική απάντηση είναι ανάλογη. Οργάνωση και στελέχωση ενόπλων ομάδων, κεντρικός συντονισμός των προξενείων Θεσσαλονίκης - Μοναστηρίου, προσπάθεια μαζικότερης εκπαίδευσης για τον ελληνικό πληθυσμό της Μακεδονίας. Το 1908 η επανάσταση των Νεότουρκων, με αρχικά αιτήματα - θέσεις την ελευθερία, την ισότητα και την ανεξιθρησκία σταματά τις συγκρούσεις Ελλήνων - Βουλγάρων. Όμως η μετέπειτα εξέλιξη του κινήματος των Νεότουρκων, από ένα κίνημα που αγκάλιαζε όλους τους λαούς της αυτοκρατορίας, σε ένα κίνημα απόκτησης τουρκικής ταυτότητας και επιβολής της τουρκικής εθνότητας στις άλλες, σε συνδυασμό με τις μεγαλοϊδεατικές τάσεις των άλλων βαλκανικών κρατών κατέληξαν στις πολεμικές συγκρούσεις, που έμειναν γνωστές ως βαλκανικοί πόλεμοι. Όσον αφορά τη Θεσσαλονίκη , τα ελληνικά στρατεύματα μπαίνουν νικηφόρα στις 26/10/1912 στην πόλη. Όμως οι βουλγαρικές βλέψεις για την πόλη και τη γύρω περιοχή της Κεντρικής και Ανατολικής Μακεδονίας, καθώς και η ύπαρξη βουλγαρικών στρατευμάτων μέσα και γύρω από την πόλη, οδηγούν σε σύγκρουση Ελλάδας και Σερβίας με τη Βουλγαρία. Τελικά η συνθήκη του Βουκουρεστίου (10/8/13) επισφραγίζει την οριστική ενσωμάτωση της Θεσσαλονίκης στην Ελλάδα. Ο Α\" Παγκόσμιος Πόλεμος (1914 - 1918) και η σύγκρουση παλατιού - πολιτικής ηγεσίας (Κωνσταντίνου - Βενιζέλου), που ο μεν πρώτος επιδιώκει την ουδετερότητα της Ελλάδας, που σαφώς εξυπηρετεί τις Κεντρικές Δυνάμεις (Γερμανία, Αυστροουγγαρία), και ο δεύτερος τη συμμετοχή της στην Entente (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία. Ιταλία), θα φέρουν το διχασμό. Αρχικά το φθινόπωρο του 1915 αποβιβάζονται στρατεύματα της Αντάντ στη Θεσσαλονίκη και ουσιαστικά καταλαμβάνουν την πόλη, με διοικητή τον Γάλλο στρατηγό Σεράιγ. Η πόλη μετατρέπεται σε περιχαρακωμένο στρατόπεδο και βάση εξόρμησης των συμμαχικών στρατευμάτων προς την Κεντρική Ευρώπη. Πάνω από 200.000 στρατιώτες και αξιωματικοί ζουν μέσα και περιμετρικά της πόλης, αλλάζοντας το χαρακτήρα, την οικονομία, ακόμη και τις κοινωνικές παραδόσεις. Τα μεροκάματα είναι υψηλά και η σε είδος πληρωμή ελκυστικότερη. Στην πόλη ανοίγουν εκατοντάδες ταβέρνες, χορευτικά κέντρα, κέντρα διασκέδασης. Η αστική τάξη της πόλης αγκαλιάζει τις κοσμικές εκδηλώσεις των ανώτερων αξιωματούχων της Αντάντ. Η πόλη αποκτά τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα, που οι φωτογραφίες και οι καρτ-ποστάλ της εποχής έχουν αποθανατίσει και μεταφέρει στις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες.
Στις 17/8/1916 εκδηλώνεται στη Θεσσαλονίκη το κίνημα της «Εθνικής Αμύνης» [και σχηματίζεται προσωρινή κυβέρνηση με Βενιζέλο - Δαγκλή - Κουντουριώτη. Η απομάκρυνση του Κωνσταντίνου και η επάνοδος του Βενιζέλου στην Αθήνα δίνουν λύση στο πολιτικό και εθνικό πρόβλημα του διχασμού. Η Ελλάδα συμμετέχει στον πόλεμο, που το τέλος του φαίνεται να πραγματοποιεί το όραμα του μεγαλοϊδεατισμού. Όμως η καταστροφή του 22 φέρνει την προσφυγιά και το 1923 την ανταλλαγή των πληθυσμών. Η μουσουλμανική κοινότητα της Θεσσαλονίκης και οι D?nme εγκαταλείπουν την πόλη και οι 100.000 Έλληνες πρόσφυγες από τη Τουρκία εγκαθίστανται στην πόλη. Οι προσφυγικοί καταυλισμοί και τα χαμόσπιτα κατακλύζουν την πόλη κυρίως περιμετρικά. Ήδη η πυρκαγιά του 17 έχει καταστρέψει το μεγαλύτερο τμήμα της, κυρίως τις πυκνοκατοικημένες εβραϊκές συνοικίες. Ο κοσμοπολίτικος χαρακτήρας έχει πια χαθεί, οι σχέσεις γηγενών, προσφύγων και Εβραίων δεν είναι οι καλύτερες. Ένα μεγάλο κομμάτι των τελευταίων εγκαταλείπει την πόλη είτε για την Παλαιστίνη είτε για τα αστικά κέντρα της δύσης. Ο μεσοπόλεμος είναι μια δύσκολη αλλά και δημιουργική περίοδος για την πόλη. Το 1925 -26 αρχίζει να λειτουργεί η «Ελεύθερη ζώνη» στο λιμάνι τονώνοντας την εμπορική κίνηση, το 1926 λειτουργεί η 1η Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης, το 1926 ιδρύεται και λειτουργεί το Πανεπιστήμιο.
O Β\" Παγκόσμιος Πόλεμος και ιδιαίτερα η περίοδος της κατοχής είναι επώδυνες ιδίως για τα αστικά κέντρα. Η πείνα του 41-42 και ο βαρύς χειμώνας αποδεκατίζουν τον πληθυσμό. Την πλέον τραγική μοίρα έχουν όμως οι ισραηλίτες της πόλης. Πάνω από 46.000 Εβραίοι οδηγούνται στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, απ\" όπου ελάχιστοι επιζούν. Είναι το τέλος μιας μακραίωνης παρουσίας του εβραϊκού στοιχείου στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Σε 20 σχεδόν χρόνια η πόλη χάνει τις δύο από τα τρεις κοινότητές της . Η συμβίωση αιώνων δεν άντεξε ούτε την ιδεολογία των εθνικών κρατών ούτε τους «πολιτισμένους» πολέμους της δύσης.
Κορομπόκης Δημήτρης, Κοτίνης Χρήστος (1999)
"Θεσσαλονίκη, πολυπρόσωπη πόλη"
Virtual School, The sciences of Education Online, τόμος 1, τεύχος 4, Σεπτέμβριος 1999 http://www.auth.gr/virtualschool/1.4/Praxis/KotinisThessaloniki.html
Οι παραπομπές στα άρθρα, που δημοσιεύει το περιοδικό, πρέπει να συμπεριλαμβάνουν τις παραπάνω πληροφορίες.
*Εργασία που εκπονήθηκε στα πλαίσια των μαθημάτων της Θ. Ανθογαλίδου.
Επιμέλεια, διορθώσεις Θ. Ανθογαλίδου
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
1. ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
starclassic.gr/article/1086
Θεσσαλονίκη - Μέρος IV
Θεσσαλονίκη - Μέρος IV