Τους Κάβειρους στη λατρεία της αρχαίας Θεσσαλονίκης, έφιππους πολιούχους της πόλης, αντικατέστησε αργότερα, με την επικράτηση του Χριστιανισμού, ο άγιος Δημήτριος, που πήρε τη θέση του προστάτη αγίου της πόλης. Μάρτυρας των σκληρών διώξεων κατά των Χριστιανών, που εξαπέλυσε ο ειδωλολάτρης Ρωμαίος αυτοκράτορας Μαξιμιανός Γαλέριος, ο άγιος Δημήτριος θανατώθηκε το 306 μ.Χ. και αναγνωρίστηκε από τον 5ο μ.Χ. αιώνα πολιούχος της Θεσσαλονίκης. Τιμήθηκε, όχι μόνο στη Θεσσαλονίκη, αλλά και στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες πόλεις της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, αλλά και στο Σίρμιο και θεωρήθηκε από τους Βούλγαρους προστάτης τους. Ήταν φυσικό προς τιμήν του να οργανώνονται οι λαμπρότερες γιορτές.
Παράλληλα με τον εμπορικό χαρακτήρα τα Δημήτρια διατηρούν τις θρησκευτικές τελετές, που τελούνται με μεγάλη λαμπρότητα και χαρακτηρίζονται από την συγκέντρωση μεγάλου πλήθους ευλαβών προσκυνητών. Η γιορτή προς τιμήν του Αγίου Δημητρίου -σημειώνει στην «Ιστορία της Θεσσαλονίκης» ο Αλ. Λέτσας- άρχιζε στις 20 Οκτωβρίου, έξι μέρες πριν την μεγάλη γιορτή της 26ης και ονομαζόταν «προεόρτιος». Ταυτόχρονα άρχιζε και η εμποροπανήγυρις.
Το βράδυ της 25ης Οκτωβρίου οι ναοί της πόλης φωτιζόταν, έτοιμοι να δεχτούν τους πιστούς. Μεγαλοπρεπής ιερά πομπή ξεκινούσε από την Καταφυγή, τον τόπο όπου δίδαξε και συνελήφθη ο Άγιος Δημήτριος και από την Εγνατία οδό ανέβαινε προς τον ναό του μάρτυρα αγίου. Η ακολουθία στο ναό διαρκούσε «τρεις συνεχείς παννύχους διανυκτερεύσεις». Συμμετείχαν ο αυτοκράτορας, ο διοικητής και οι ακόλουθοί του, ο αρχιεπίσκοπος και ο κλήρος, οι μοναχοί και όλος ο λαός. Τη μεγαλοπρέπεια της πομπής, την «εμμέλεια» των ύμνων, τη φωτοχυσία, τις κωδωνοκρουσίες, τις αναμμένες λαμπάδες του πλήθους, τους ήχους των σαλπίγγων και των άλλων μουσικών οργάνων, περιγράφει και ο Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος. Ενώ ο μοναχός Συμεών στο εγκώμιό του «είς τον άγιον και πανένδοξον του Χριστού μεγαλομάρτυρα Δημήτριον» εκφράζει ανάλογο θαυμασμό «...το σόν τέμενος άπαν δαλιψεί τη φωτοχυσία άπαντας τους παρόντας περιαστράπτου, της ευωδίας των θυμιαμάτων αναπιμπλέμενον τον αέρα, πάσαν ηλικίαν και τάξιν επικροτούντας ασπασίως τους άθλους σου».
Στη διάρκεια του 12ου αιώνα παρατηρείται στη Θεσσαλονίκη και μία παράλληλη άνθηση της πολιτιστικής ανάπτυξης σχεδόν αυτοτελής από την πρωτεύουσα. Δεν ήταν μόνο οι λόγιοι και ρήτορες, φιλόσοφοι και καλλιτέχνες, που συγκεντρώνονταν εδώ την περίοδο των Δημητρίων συντελώντας στην πνευματική άνθηση της πόλης. Ήταν η πνευματική κίνηση της πόλης που την έκανε από τις περηφανέστερες, ιδιαίτερα κατά τα τέλη του 13ου και όλο τον 14ο αιώνα, οπότε είχε αναπτυχθεί σε σπουδαίο πολιτικό και πνευματικό παράγοντα. Από τις πηγές του 12ου αιώνα μαθαίνουμε ότι στη Θεσσαλονίκη ανθούσαν οι γραμμικές τέχνες, η καλλιγραφία και μικρογραφία, αλλά και η υφαντουργία καθώς και η τέχνη του κεντήματος. Αξιοσημείωτη άνθηση πρέπει να γνώρισε και η τέχνη της βιβλιοδεσίας από τον 11ο ακόμη αιώνα.
«Παναθήναια των μεσαιωνικών Αθηνών»ονομάστηκαν τα Δημήτρια της Θεσσαλονίκης, σε μια εποχή της μεγάλης ακμής της πόλης και με αυτόν τον χαρακτηρισμό περιγράφονται για πρώτη φορά στο σύγγραμμα «Τιμαρίων ή περί των κατ\" αυτόν παθημάτων», που βρέθηκε πριν από μερικές δεκαετίες σε κώδικα του Βατικανού. «Εορτή δε ήν τά Δημήτρια, ώσπερ έν Αθήνισι Παναθήναια και Μηλησίοις τά Πανιώνια, γίνεται δε καά παρά Μακεδόσι μεγίστη των πανηγύρεων. Συρρεί γάρ επ\" αυτήν ού μόνον αυτόχθων όχλος, και ιθαγενής, αλλά πάντοθεν και παντίοι, Ελλήνων των απανταχού, Μύσων των παροικούντων γένη παντοδαπά Ίστρου μέχρι και Σκυθικής, Καμπανών, Ιταλών, Ιβήρων, Λυσιτανών και Κελτώντων επέκεινα Άλπεων και συλλήβδην ειπείν ωκεάνειοι θίνες και θεωρούς επί τον μάρτυρα πέμπουσι. Τοσούτων αυτώ της δόξης κατά την Ευρώπην περίεστιν!». Έμποροι λοιπόν συρρέουν από «παντού» κι όχι μόνο από κάθε γωνιά της Ελλάδας, Βοιωτία και Πελοπόννησο, αλλά και από την Βουλγαρία και τις παραδουνάβιες χώρες, την Ιταλία και την Φοινίκη και την Αίγυπτο και την Ισπανία και την Σκυθική, την Γαλατία και την Κελτική από τις χώρες «επέκεινα Άλπεων».
Στην πόλη του εμπορίου και της βιοτεχνίας, που είναι ήδη από τον 10ο αιώνα η Θεσσαλονίκη, ανθούν η μεταξουργία και οι τέχνες της κατεργασίας χαλκού, σιδήρου, κασσίτερου και μόλυβδου. Από την Ανατολή φτάνουν εδώ αρώματα, μπαχαρικά, υφάσματα και άλλα πολύτιμα προϊόντα, ενώ από το εσωτερικό προέρχονται τα γεωργικά προϊόντα και άλλα εμπορεύματα από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης διασκορπίζονται σ\" όλον τον κόσμο. Σύμφωνα με την μαρτυρία του κληρικού Ιωάννου Καμενιάτη, ανεπτυγμένη ήταν η ναυπηγική, η υφαντουργία, η μεταξουργία, η επεξεργασία των μετάλλων και η κατασκευή ειδών υαλουργίας. Σπανιότατος σταθμός εμπορίου ανάμεσα στην Ανατολή και την Δύση, παραμένει η Θεσσαλονίκη, όλη την Βυζαντινή περίοδο. Όλα τα πολύτιμα προϊόντα βρίσκονται εδώ και αποτελούν αντικείμενο συναλλαγής των εμπόρων, που προέρχονται απ\" όλες τις χώρες. «Αγορά τέ τους εξ απάσης γής υποδεχομένη, και τους συνιόντας, ού γής είεν, απορείν αναγκάζουσα» γράφει το 1346 για την αγορά της Θεσσαλονίκης ο Δημήτριος Κυδώνιος. Είναι φανερό πως ο αριθμός των ξένων εμπόρων και των εμπορευμάτων θα αύξανε την εποχή των μεγάλων εμποροπανηγύρεων.
Όμως, η άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Νορμανδούς, η κατάκτησή της από τους Φράγκους, οι διαρκείς πόλεμοι με τους Βούλγαρους, οι συνεχείς αναστατώσεις του 14ου αιώνα και η προοδευτική εξάπλωση των Τούρκων θα οδηγήσουν στη γενικότερη συρρίκνωση των οικονομικών δραστηριοτήτων της πόλης, ανάλογη μ\" αυτήν της Κωνσταντινούπολης. Ωστόσο, η Θεσσαλονίκη θα παραμείνει η πρώτη πόλη των Βαλκανίων με αγροτικό και αστικό χαρακτήρα στην οικονομία της. Η κατάκτησή της από τους Τούρκους θέτει τέλος στην ανάπτυξή της και συντελεί στον οικονομικό της μαρασμό. Οι μεγαλοπρεπείς γιορτές των Δημητρίων σταματούν το 1430. Μόνο το 18ο αιώνα η πόλη ξαναβρίσκει τον ρυθμό της και γίνεται πάλι διακοσμητικό κέντρο αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων.
Στο ξεκίνημα της πέμπτης δεκαετίας τους, τα σύγχρονα Δημήτρια κέρδισαν παγκόσμια ακτινοβολία και καταξίωση με την ένταξή τους το 1995 στην Ευρωπαϊκή Ένωση Διεθνών Φεστιβάλ. Τι συνέβη όμως, από την εποχή της έναρξης της νέας περιόδου του θεσμού μέχρι σήμερα; Τον Οκτώβριο του 1966 το «Νέο Φεστιβάλ», όπως αναφερόταν στον Τύπο της Θεσσαλονίκης, προανήγγειλαν δύο στρατιωτικά αεροσκάφη σκορπίζοντας στον ουρανό της πόλης 300.000 φέιγ-βολάν γραμμένα στα ελληνικά και στα αγγλικά. Σήμερα, Τα Δημήτρια είναι καταχωρημένα στα ευρωπαϊκά πληροφοριακά έντυπα για τα φεστιβάλ. Από τότε μέχρι σήμερα, σε μία μεγάλη διαδρομή ο θεσμός ανδρώθηκε και ενισχύθηκε με ισχυρά εφόδια για ένα νέο ξεκίνημα στο κατώφλι της νέας χιλιετίας.
Στη διάρκεια των τεσσαρακοστών πέμπτων (45) διοργανώσεων, οι κάτοικοι τούτης της πόλης έζησαν συναρπαστικές εμπειρίες πλησιάζοντας την τέχνη σ\" όλες της τις μορφές. Φημισμένες όπερες, φαντασμαγορικά μπαλέτα, συγκλονιστικές θεατρικές παραστάσεις, πρωτόγνωρες εικαστικές παρεμβάσεις. Ο Οκτώβριος ταυτίστηκε με τη ζωή της Θεσσαλονίκης και τα Δημήτρια, όπως ακριβώς και ο Σεπτέμβριος με τη Διεθνή Έκθεση. Πολλές εκδηλώσεις θα χαρακτηριστούν, όχι άδικα, σταγόνες στην ξερή γη και το διψασμένο φιλόμουσο κοινό «θα δροσιστεί» τολμώντας τη μέθεξη. Το κλασικό και το μοντέρνο στις αίθουσες, αλλά και σε κάθε γωνιά της πόλης έδεσαν αρμονικά με καταλύτες το πανάρχαιο μυστήριο αυτής της κορυφαίας γιορτής. Κανείς δεν απόρησε για το πώς έσμιξε ο Ισπανός χορευτής φλαμένκο Ραφαέλ ντε Κόρντοβα με την Όπερα του Βουκουρεστίου. Πώς η μουσική της Ακαδημαϊκής Συμφωνικής του Λονδίνου «έντυσε» τους γυμνούς ηθοποιούς του αντικομφορμιστικού American Living Theatre.
Οι Θεσσαλονικείς αντιμετώπισαν διστακτικά το θεσμό στην αρχή. Τη θέση του δισταγμού πήρε αργότερα ο ενθουσιασμός και η συμμετοχή. Όλοι οι κορυφαίοι βρέθηκαν εδώ, ανάμεσά τους ο Μάνος Χατζιδάκις, ο Κάρολος Κουν, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Μάνος Κατράκης. Το κοινό έζησε την κάθε στιγμή. Συμμετείχε, μαγεύτηκε, τραγούδησε, χόρεψε... Μια διαδρομή σαρανταπέντε χρόνων. Κι αν σήμερα οι ευκαιρίες για πολιτιστικές επαφές είναι πολύ περισσότερες από το 1966, κι αν σήμερα η πληροφοριακή έξαρση μας ενημερώνει για ρεύματα και τάσεις σε κάθε γωνιά του πλανήτη, κι αν η ζωή μας γίνεται καθημερινά πιο πλούσια σε εμπειρίες, τα Δημήτρια παραμένουν το κορυφαίο πολιτιστικό γεγονός της κάθε χρονιάς στη Θεσσαλονίκη για περισσότερο από τέσσερις δεκαετίες. Οι Θεσσαλονικείς συζητούν γι\" αυτά, για τη μορφή τους, για το περιεχόμενό τους, για το χαρακτήρα τους, τα περιμένουν με ανυπομονησία. Βλέπουν, ακούν, γιορτάζουν. Γιορτάζει η Θεσσαλονίκη. Γιορτάζει ο Άη Δημήτρης.