Στον παραθαλάσσιο λόφο της Νέας Φώκαιας, όπου σήμερα υψώνεται ο βυζαντινός πύργος, υπήρχε ένας αξιόλογος οικισμός κατά τους προϊστορικούς χρόνους, κατά τα φαινόμενα ιδρυμένος γύρω στο 5000 π.Χ.. Τότε ο λόφος ήταν πολύ μεγαλύτερος προς την πλευρά της ακτής και η στάθμη της θάλασσας χαμηλότερη κατά δέκα μέτρα τουλάχιστον, με αποτέλεσμα η ακτογραμμή να βρίσκεται πολύ πιο μέσα από τη σημερινή.
Ο προϊστορικός οικισμός, με σημαντικότερες φάσεις του την νεολιθική και την εποχή του χαλκού, έζησε για τρεις χιλιάδες χρόνια περίπου, με διαδοχικές καταστροφές και αναγεννήσεις. Δεν γνωρίζουμε πότε εγκαταλείφθηκε οριστικά, αλλά φαίνεται ότι γύρω στο 1000 π.Χ. δεν υπήρχε πλέον.
Γύρω στα χρόνια του Χριστού φαίνεται ότι δημιουργήθηκε και πάλι ένας μικροσυνοικισμός στην ίδια θέση, του οποίου τα ίχνη είναι ελάχιστα και δυσδιάκριτα. Η λαϊκή παράδοση της Χαλκιδικής μας παραδίδει μία ενδιαφέρουσα ιστορία για τον τόπο, που ανατρέχει σε «γεγονότα» του 1ου μ.Χ. αιώνα. Ο Απόστολος Παύλος πήγε στην Ιερισσό για να διδάξει τον Χριστιανισμό, αλλά οι Ιερισσιώτες δεν τον δέχθηκαν. Ο Παύλος καταδιωκόμενος δεν εύρισκε πού να κρυφτεί και παρακάλεσε το Θεό να τον σώσει. Κατά θαυμάσιο τρόπο άνοιξε μπροστά του χάσμα της γης, στο οποίο μπήκε και γλύτωσε από τους διώκτες του. Κινούμενος μέσα από σήραγγα βγήκε κάποτε, με αντίστοιχο χάσμα, στην Κασσάνδρα. Τα δύο χάσματα υπάρχουν μέχρι σήμερα και είναι αφιερωμένα, ως εξωκκλήσια, στον Απόστολο Παύλο ενώ και στα δύο αναβλύζει Αγίασμα. Κατά μία άλλη εκδοχή ο Απόστολος Παύλος διωκόμενος από τους ειδωλολάτρες της Κασσάνδρας κατέφυγε στο σπήλαιο αυτό, όπου κήρυττε κρυφά και βάπτιζε τους νέους Χριστιανούς στη δεξαμενή του Αγιάσματος.
Το Αγίασμα της Κασσάνδρας βρίσκεται στη μικρή κοιλάδα αμέσως δυτικά του πύργου. Στον μαλακό ασβεστολιθικό βράχο είναι σκαμμένο ένα μικρό σπήλαιο, διαμορφωμένο σήμερα σε παρεκκλήσι του Αγίου. Από το σπήλαιο αυτό ξεκινάει ένας χαμηλός και ευθύς διάδρομος, μήκους περίπου δέκα μέτρων, που οδηγεί στη μικρή και ανοικτή δεξαμενή του Αγιάσματος. Πλησιάζει κανείς εκεί σχεδόν γονατίζοντας. Στα δεξιά και, σε τρία μέτρα περίπου, ο διάδρομος καταλήγει στη μικρή και σκοτεινή ορθογώνια αίθουσα, όπου ο προσκυνητής μπορεί να σηκωθεί όρθιος. Κατά μίαν άποψη πρόκειται για σκαπτό μακεδονικό τάφο. Φαίνεται ότι εδώ ήταν ο αρχικός λατρευτικός χώρος, ο οποίος κάποτε ήταν στολισμένος με τοιχογραφίες. Σήμερα σώζονται ελάχιστα λείψανα των τοιχογραφιών στις γωνίες της αίθουσας και η μαρμάρινη βάση ενός αρχαίου περιρραντηρίου, πιθανώς σχετιζόμενου με την Αγία Τράπεζα του εξωκκλησιού. Στην αίθουσα αυτή πηγαίνουν ακόμα και σήμερα κάποιες γυναίκες και παιδιά για να γδυθούν και να αποθέσουν τα ρούχα τους, «αποθέτοντας» μαζί και την ασθένεια ή άλλο βάσανο τους, ακολουθώντας μια πανάρχαια παράδοση.
Ο Απόστολος Παύλος είναι ο προστάτης πολιούχος της Νέας Φώκαιας και στο χώρο αυτό κάθε χρόνο στις 29 Ιουνίου γίνεται λαμπρά πανήγυρη που συγκεντρώνει πλήθος πιστών από τη γύρω περιοχή.
Διασκευή παρουσίασης από: kassandra-halkidiki.gr