Η προσέγγιση της Παναγίας μέσα την ποίηση του Οδυσσέα Ελύτη.

Ο Οδυσσέας Ελύτης, ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές του 20ού αιώνα και βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας, υπήρξε ο δημιουργός που κατόρθωσε να ενώσει το ελληνικό τοπίο, τη θάλασσα και το φως του Αιγαίου με την πνευματικότητα και την παράδοση του τόπου. Στο έργο του η φύση δεν είναι απλώς σκηνικό, αλλά ένας ζωντανός οργανισμός που μιλάει, θυμάται και συμπάσχει. Ο ίδιος τη χαρακτηρίζει ως «αλφάβητο» που με αυτό μπορεί να εκφράσει μεταφυσικά και σύνθετα νοήματα και προσδιορίζει τη σχέση του μαζί της λέγοντας σε συνέντευξή του: «Φορτίζω τα στοιχεία τα φυσικά με ηθικές δυνάμεις. Κι επομένως η φύση γίνεται ένα αλφάβητο στα χέρια μου για να πω πράγματα μέχρι μεταφυσικά, υπερβατικά». (Ελύτης, Ο. (2011): Συν τοις άλλοις, Αθήνα: Ύψιλον/βιβλία, σ. 210)

Η ποίησή του αναπνέει μέσα από εικόνες γεμάτες καθαρότητα, αισθησιασμό και συμβολισμό, ενώ ταυτόχρονα μεταφέρει βαθιές υπαρξιακές και μεταφυσικές ανησυχίες. Το φως και η δύναμή του να οδηγεί τον κόσμο στη διαύγεια γίνονται η κινητήριος δύναμη στη δημιουργία του δικού του μικρόκοσμου. Η διαφάνεια καταυγάζει τα πάντα και στο παρελθόν έγινε η γενεσιουργός δύναμη ενός ολόκληρου πολιτισμού, τον οποίο και μεταπλάθει ο ίδιος λογοτεχνικά στο έργο του, για να τον καταθέσει εκ νέου στη συλλογική μνήμη του τόπου.

Όπως είναι γνωστό, η μορφή της Παναγίας κατέχει κεντρική θέση στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη, συνδέοντας την πίστη, την ελληνική παράδοση και την ποίηση σε έναν ενιαίο λυρικό κόσμο. Για τον Ελύτη, η Παναγία δεν είναι μόνο θρησκευτική μορφή· είναι σύμβολο προστασίας, αγνότητας, αλλά και σύμβολο της ίδιας της πατρίδας. Στο έργο του εμφανίζεται με πολλά και χαρακτηριστικά προσωνύμια, άλλοτε αναφέρεται ως «Θαλασσινή, άλλοτε Χρυσοσπηλιώτισσα», άλλοτε γίνεται γοργόνα, άλλοτε χαμογελά ή κρατά το πέλαγο στην ποδιά της, πάντοτε όμως είναι η πνευματική εκείνη μορφή που συνενώνει τον Έλληνα με την ιερότητα της αγνότητας και προσδιορίζει τη σχέση του με την ελληνική φύση, τη μνήμη, το παρόν και το μέλλον του τόπου.

Ο ποιητής προσεγγίζει την Παναγία με έναν ιδιαίτερα ανθρωποκεντρικό τρόπο. Η μορφή της ταυτίζεται με το αιγαιοπελαγίτικο φως και βρίσκεται κοντά στους ανθρώπους. Υπάρχει στα ταπεινά ξωκλήσια των νησιών, στα κύματα που καταλήγουν στις ακρογιαλιές τους, στον άνεμο που φέρνει ευλογία, στα βουνά τα γεμάτα «με την οίηση των ερειπίων». Είναι εκείνη η «μακρινή μητέρα», ένα «ρόδο αμάραντο» που λειτουργεί ως θεματοφύλακας της ελληνικής ταυτότητας και του πολιτισμού στον διάβα των αιώνων. Η παρουσία της συνδυάζει την πνευματικότητα με την Ιστορία, την αισθητική του φωτός με την ταπεινοσύνη, την αθωότητα με την αλήθεια και, κυρίως, την ελπίδα και την παρηγοριά σε περιόδους που η χώρα δοκιμάζεται ιστορικά.

Στο Άξιον εστί ο Οδυσσέας Ελύτης παραδίδει έναν δικό του ύμνο στο ύφος και στον ρυθμό των εκκλησιαστικών κειμένων και συνοψίζει σε επτά δίστιχα τον δικό του χαιρετισμό στην πατρίδα του, καθώς η Ελλάδα συνδέεται με την Παναγία και την ελευθερία, οι οποίες συμβολίζουν τους δύσκολους αγώνες των ανθρώπων για την ανεξαρτησία τους, και εν τέλει ταυτίζεται μαζί τους στο έργο του:

Χαίρε η Καιομένη και χαίρε η Χλωρή
Χαίρε η Αμεταμέλητη με το πρωραίο σπαθί

Χαίρε η που πατείς και τα σημάδια σβήνονται
Χαίρε η που ξυπνάς και τα θαύματα γίνονται

Χαίρε του παραδείσου των βυθών η Αγρία
Χαίρε της ερημίας των νησιών η Αγία

Χαίρε η Ονειροτόκος χαίρε η Πελαγινή
Χαίρε η Αγκυροφόρος και η Πενταστέρινη

Χαίρε με τα λυτά μαλλιά η χρυσίζοντας τον άνεμο
Χαίρε με την ωραία λαλιά η δαμάζοντας το δαίμονα

Χαίρε που καταρτίζεις τα Μηναία των Κήπων
Χαίρε που αρμόζεις τη ζώνη του Οφιούχου

Χαίρε η ακριβοσπάθιστη και σεμνή
Χαίρε η προφητικιά και δαιδαλική

Η μορφή της Παναγίας στο έργο του Οδυσσέα Ελύτη συνιστά ένα θέμα που αξίζει ιδιαίτερης μνείας και μελέτης, ωστόσο, σήμερα θα σταθούμε σε τρία από τα ποιήματά του στα οποία η Παναγία αποτελεί κεντρικό θέμα. Έτσι, λοιπόν, στα ποιήματα «Άνεμος της Παναγίας», «Τα ονόματα της Παναγίας» και «Η Παναγία των Κοιμητηρίων», ο Ελύτης αξιοποιεί τη μορφή της Παναγίας όχι μόνο ως θρησκευτικό σύμβολο, αλλά και ως ποιητικό κέντρο μνήμης, προστασίας και ομορφιάς. Η Παναγία γίνεται η προσωποποίηση της στοργής, της γαλήνης και της γόνιμης δύναμης της φύσης, ενώ παράλληλα συνδέεται με το ελληνικό καλοκαίρι, τον άνεμο, τη θάλασσα και τα νησιωτικά τοπία. Ο λόγος του γεφυρώνει το ιερό με το καθημερινό, το θείο με το γήινο.

Ο Ελύτης, μέσα από αυτά τα τρία ποιήματα, αναδεικνύει την αδιάσπαστη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, την παράδοση και το θείο. Οι στίχοι του δεν περιορίζονται στη θρησκευτική ευλάβεια· γίνονται γέφυρα ανάμεσα στην πνευματικότητα και την αισθητική εμπειρία, ανάμεσα στο τοπίο και στην ψυχή.

«Άνεμος της Παναγίας»

Σε μια παλάμη θάλασσας γεύτηκες τα πικρά χαλίκια
Δύο η ώρα το πρωί περιδιαβάζοντας τον έρημο Αύγουστο
Είδες το φως του φεγγαριού να περπατεί μαζί σου
Βήμα χαμένο. Ή αν δεν ήτανε η καρδιά στη θέση της
Ήταν η θύμηση της γης με την ωραία γυναίκα
Η ευχή που λαχτάρησε μεσ’ απ’ τους κόρφους του βασιλικού
Να τη φυσήξει ο άνεμος της Παναγίας!
Ώρα της νύχτας! Κι ο βοριάς πλημμυρισμένος δάκρυα
Μόλις ερίγησε η καρδιά στο σφίξιμο της γης
Γυμνή κάτω από τους αστερισμούς των σιωπηλών της δέντρων
Γεύτηκες τα πικρά χαλίκια στους βυθούς του ονείρου
Την ώρα που τα σύννεφα λύσανε τα πανιά
Και δίχως ήμαρτον κανέν’ από την αμαρτία χαράχτηκε
Στα πρώτα σπλάχνα του ο καιρός. Μπορείς να δεις ακόμη
Πριν από την αρχική φωτιά την ομορφιά της άμμου
Όπου έπαιζες τον όρκο σου κι όπου είχες την ευχή
Εκατόφυλλη ανοιχτή στον άνεμο της Παναγίας!

[Από τη Θητεία του καλοκαιριού.]

“Τα ονόματα της Παναγίας”

«Λίγο για μια στιγμή να παίξεις πάνω στην κιθάρα σου

Ε, ε, Χρυσομαλλούσα/ ε, ε, Χρυσοσκαλίτισσα

Να ξεπετιέται πάλι το βουνό με τ’ άσπρο σπίτι στην πλαγιά

τ’ άλογο με τα δύο φτερά/ και η άγρια φράουλα της θάλασσας

Λάμπουσα και Κανάλα μου και Παραπόρτιανή μου

θα δεις την πράσινη ψαρόβαρκα σκαμπανεβάζοντας να χάνεται

μέσα στ’ αραποσίτια

τον Μήτσο με τις τρίχες και με τ’ αλυσιδάκι στο λαιμό

Ε, Παναγιά Τα Μάγκανα/ ε, Παναγιά Τόσο Νερό

Να βλαστημάει και ν’ ανεβάζει ανίδεος μες στα δίχτυα του

τέσσερα – πέντε αρχαία ελληνικά

το τέλλεσθε και το νηυσί, το μέλεα και το κρίναι σα

Καρυστιανή κι Ακλειδιανή/ Δαφνιώτισσα κι Αργιώτισσα

Που μια στιγμή τα παίζεις πάνω στην κιθάρα σου

κι απ’ τ’ αναμμένο πέλαγο αντικρύ σου ακούς

Έι, Κρουσταλλένια, έι Δροσιανή/ έι Παναγιά του Νίκους

Να σχίζεται στα δύο τ’ ουρανού το καταπέτασμα

κι ένας παμπάλαιος έφηβος απαράλλαχτος εσύ

να κατεβαίνει- κοίτα:

Στα κύματα μ’ ένα καμάκι ορθός και στους αφρούς να πλέει

Σπηλιώτισσα και Μερσινιά και Θαλασσίστρα μου έι!»

[συλλογή «Ο Μικρός Ναυτίλος]

“Η Παναγία των Κοιμητηρίων”

Πέτρες επήρα και κλαδιά
τα φύτεψα στην αμμουδιά
Και μια ψυχή μελέτησα
το λόγο δεν αθέτησα
Με τον καιρό με τον καιρό
έγινε αλήθεια τ’ όνειρο
Οι πέτρες μεγαλώσανε
και τα κλαδιά φυτρώσανε
Τα κυπαρίσσια τα κελιά
σου τα ‘κανα παραγγελιά
Τις πόρτες τις αμπάρες σου
και τις οχτώ καμάρες σου
Στο μέρος το πιο δροσερό
έστησα το καμπαναριό
Και κύματα και κύματα
γύρω σου τ’ άσπρα μνήματα
Έλα Κυρά και Παναγιά
με τ’ αναμμένα σου κεριά
Δώσε το φως το δυνατό
στον Ήλιο και στο Θάνατο.