Ο πλούτος της γης στην Νάξο

Στον καιρό της παρατεταμένης ανομβρίας, το κτήμα Κάμπος στην Κωμιακή της Νάξου αποτελεί ένα πρότυπο βιώσιμης ανάπτυξης, αυτάρκειας και ευημερίας που μας δείχνει μια διαφορετική κατεύθυνση για την καλλιέργεια της γης.

«Συχνά με ρωτάνε γιατί καλλιεργείς, πώς ξεκίνησες και εγώ θυμάμαι τον παππού μου, τον πατέρα του πατέρα μου ξυπόλυτο στο χωράφι να ανοίγει “ναούς”, έτσι λέγαν τον παλιό τρόπο ποτίσματος που από την πηγή κάνανε ένα αυλάκι να περνάει το νερό. Ήταν ξυπόλυτος μέσα στα χώματα και τα νερά και είχε ένα χαμόγελο μέχρι τα αυτιά. Ήταν η χαρά του να καλλιεργεί. Αυτή είναι μια εικόνα που την κρατούσα πάντα και κάπως έτσι φανταζόμουν και την καλλιέργεια, με αγάπη και χαρά και με το νερό στα πόδια μας. Αυτή η πηγή με την οποία ο παππούς μου καλλιεργούσε ένα πολύ μικρό κομμάτι γης στην Μέση, εδώ πιο πάνω, και από τα μπαξεβανικά ζούσε μια οικογένεια με επτά παιδιά, είναι τώρα κάποια χρόνια που δεν βγάζει στάλα νερό. Τώρα πια, ο παππούς μου εκεί δεν θα μπορούσε να καλλιεργήσει, όπως και κανείς άλλος» εξιστορεί ο Βασίλης Φακουρέλης καθώς μας ξεναγεί στο κτήμα του, μια εντυπωσιακά πράσινη όαση στο ξερικό τοπίο της Νάξου με μπαξεβανικά, φρουτόδεντρα, πολύχρωμα λουλούδια και πεταλούδες.

Είκοσι χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Χώρας, το «Κτήμα Κάμπος» αποτελεί ένα καινοτόμο παράδειγμα βιωσιμότητας και ένα οικολογικό αντιπρόταγμα ανάπτυξης, ευημερίας και αυτάρκειας, με σεβασμό στη φύση και τον άνθρωπο. «Εδώ καλλιεργούσαν οι προπαππούδες. Πριν από έξι χρόνια αποφάσισα να φύγω από το πολύβουο μελίσσι της Αθήνας, ήρθα εδώ και αφιερώθηκα στη γη. Μεγάλο κομμάτι ήταν ξερό, κατάξερο θα ‘λεγα. Τα αμπέλια ήταν στα τελευταία τους όπως και κάποια δέντρα που είχε φυτέψει ο παππούς μου. Τώρα το καμαρώνω, έχει πρασινίσει ένα κομμάτι γης, που θα ήταν ξερό» μας λέει.

Το κτήμα βασίζεται σε έναν συνδυασμό βιώσιμων πρακτικών καλλιέργειας όπως η περμακουλτούρα (αεικαλλιέργεια) και η βιοκαλλιέργεια, η αναγεννητική γεωργία και η βιοδυναμική, η φυσική και παραδοσιακή καλλιέργεια. Πρόκειται για ένα αειφόρο εγχείρημα βασισμένο σε αρχές όπως η κυκλική οικονομία, η αναγέννηση των οικοσυστημάτων (regeneration), η ανακύκλωση και η αυτάρκεια. Όλοι οι σπόροι στο κτήμα είναι παραδοσιακοί και τα προϊόντα βιολογικά με απόλυτο σεβασμό στη φύση. «Στόχος του κτήματος είναι η αυτάρκεια στην τροφή και την υγεία. Είναι zero waste, αρκετά πράγματα επαναχρησιμοποιούνται και έχω καταφέρει να μην αγοράζω τίποτα για το κτήμα».

Το να πρασινίζει ένα κομμάτι γης υπό περιοριστικές εδαφοκλιματικές συνθήκες όπως αυτές της Νάξου δεν είναι απλή υπόθεση. «Τους πρώτους 6 μήνες δεν είχα βγει από την πόρτα του κτήματος, δούλευα μέρα νύχτα, αλλά αυτό δεν το θεωρείς ακριβώς δουλειά, είναι απασχόληση. Είναι ένα μαγικό ταξίδι να είσαι καλλιεργητής, πρέπει να παρατηρείς όλα όσα γίνονται στο κτήμα για να καταλάβεις πού πατάς και πού βρίσκεσαι, πώς θα εμπλουτίσεις τη γη και πώς θα κρατήσεις τον νερό, το οποίο,περισσότερο από ποτέ, είναι και το πιο πολύτιμο αγαθό».

 

 

Ο πλούτος της γης

H καλλιέργεια της γης ξεκινάει από ένα υγιές χώμα. «Επένδυσα τα πρώτα μου χρόνια εδώ στον εμπλουτισμό της, στο να φτιάξω ένα υγιές χώμα. Είναι κάτι που δεν μπορείς να κάνεις από τη μια χρονιά στην άλλη, εμένα μου έχει πάρει 6 χρόνια. Το να βλέπω όμως να αλλάζει το χρώμα του και η μυρωδιά του χώματος και να ανεβαίνει η βιοποικιλότητα σε έντομα, είναι από τα πιο υπέροχα πράγματα που έχω καταφέρει στη ζωή μου. Έχω φτιάξει τη βάση της καλλιέργειάς μου. Θέλει πολύ βελτίωση ακόμα, αλλά σε σχέση με το τι βρήκα και τα τριγύρω κτήματα, είναι σε ένα πάρα πολύ καλό επίπεδο».

 

 

Με εδαφοβελτιωτικές μεθόδους όπως την αμειψισπορά (η εναλλαγή καλλιεργειών στο ίδιο χωράφι) το χώμα εμπλουτίζεται με συστατικά που τα φυτά αποδίδουν στο έδαφος. Με τη συγκαλλιέργεια αυξάνεται η γονιμότητα του εδάφους και εξοικονομείται χώρος και νερό, ενώ με φυτά που απωθούν τα έντομα επιτυγχάνεται η οικολογική καταπολέμηση τους. «Αυτούς που η χημική καλλιέργεια ονομάζει εχθρούς, εμείς αποκαλούμε συνταξιδιώτες» λέει ο Βασίλης.

 

Σημαντικό παράγοντα στην αναγέννηση του εδάφους διαδραματίζει το χούμο, το οποίο, όπως μας εξηγεί «είναι η οργανική ουσία, ο πλούτος της γης. Όσο περισσότερο χούμο έχει το έδαφος, τόσο πιο πολύ νερό κρατάει. Και όσο μεγαλύτερη βλάστηση έχει η επιφάνεια του εδάφους τόσο λιγότερο νερό διαφεύγει. Οι ρίζες, οι κορμοί και η επιφανειακή βλάστηση κόβουν την ταχύτητα του νερού και επιτρέπουν στη γη να το πιεί».

 

 

Το ξηροθερμικό κλίμα της Νάξου αποτελούσε ανέκαθεν πρόκληση για την καλλιέργεια της γης. «Εδώ στους ξερότοπους το βράδυ έχει υγρασία, αλλά με το πρώτο φως του ήλιου έχουν γίνει όλα ξερά. Το θέμα είναι πώς θα είναι το χώμα ζωντανό για να συγκρατήσει το νερό και να το κατεβάσει. Τα μικροφράγματα για παράδειγμα που φτιάχτηκαν επί δημαρχίας Μανώλη Γλέζου στην Απείρανθο (1987-88) σταματούσαν την ταχύτητα του βρόχινου νερού και έδιναν χρόνο στη γη να το απορροφήσει, εμπλουτίζοντας τον υδροφόρο ορίζοντα» λέει ο Βασίλης καθώς κάνουμε μια στάση να δούμε το κτήμα από ψηλά.

 

 

Μια διαχρονικά βιώσιμη πρακτική ήταν οι αναβαθμίδες. «Όλες αυτές οι αναβαθμίδες (ή πεζούλες, αχτιά, χαλιά) στα βουνά καλλιεργούνταν με το βόδι και το άροτρο και, όπου δεν πήγαινε το βόδι, με την αξίνα. Εκτός από το ότι δημιουργούσαν κομμάτια καλλιεργήσιμης γης, έπαιζαν ρόλο και στη συγκράτηση του νερού, καθώς άλλαζαν την κλίση του εδάφους. Είναι άλλο να έχεις έναν λόφο όπου στη βροχή το νερό θα φύγει με ταχύτητα συμπαρασύροντας το χώμα και άλλο να έχεις οριζόντια επίπεδα όπου συγκρατείται το χώμα. Ο τρόπος που καλλιεργούσαν οι παλιοί βοηθούσε πάρα πολύ στη συγκράτηση του νερού. Το είχαν σκεφτεί ακόμη και τότε που έβρεχε περισσότερο και δεν υπήρχε τόσο μεγάλη έλλειψη» εξηγεί ο Βασίλης.

 

 

Μια άλλη βασική τεχνική για καλλιέργειες σε ξηρές περιοχές με θερμό κλίμα είναι η οργανική εδαφοκάλυψη, η οποία διατηρεί την υγρασία του εδάφους και μειώνει την ανάγκη για πολλά ποτίσματα. «Ρίχνω μια γενναία ποσότητα φύκια, φύλλα από το λιοτρίβι (ηλιόφιλα), μαλλί προβάτων που έχουμε ξάσει με τις ώρες, τρίμματα από τον θρυμματιστή, υπολείμματα από τις αποστάξεις και όλα αυτά τα ενσωματώνω με ένα μικρό σκαπτικό».

Ο καινοτόμος τρόπος με τον οποίο καλλιεργεί ο Βασίλης είναι σε πολλούς άγνωστος. «Όταν ήρθα εδώ, πολλοί κοροϊδεύανε. “Ήρθε ο Αθηναίος τώρα να καλλιεργήσει” λέγανε. Αλλά σήμερα βλέπεις τη διαφορά με τα γύρω αμπέλια, πολλά από τα οποία είναι μόνο πέτρα και ξέρα. Κατέβηκε ο γείτονας ο κυρ Βασίλης και μου ‘λεγε, “εμείς τα λακίζουμε, τα ψεκάζουμε, τα κάνουμε, τα ράνουμε και δεν τρώμε σταφύλια, εσύ τίποτα δεν κάνεις και σε βλέπω κάθε χρόνο τρυγάς!”. Νομίζει ότι δεν κάνω τίποτα. Φέτος του είπα για φύκια και εδαφοκάλυψη και κάπως με άκουσε. Ένας άλλος γείτονας, αφού μου έκανε την καζούρα του αιώνα, μου ζήτησε τελικά να πάρει φύκια».

 

 

Σε αντίθεση με τις συμβατικές καλλιέργειες, οι οργανικές και βιοδυναμικές πρακτικές αποφεύγουν τα συνθετικά λιπάσματα και τα χημικά δίνοντας έμφαση στην υγεία του εδάφους. «Η σύγχρονη χημική καλλιέργεια χρησιμοποιεί τη γη σαν στήριγμα», επισημαίνει ο Βασίλης. «Πιάνεις μια χούφτα χώμα και είναι νεκρό, δεν έχει τίποτα, ενώ κανονικά μια χούφτα χώμα έχει τρισεκατομμύρια μικροοργανισμούς. Τα αγροχημικά, η μονοκαλλιέργεια και τα εντομοκτόνα καταστρέφουν τη γη. Αλλά αν σε μια κοινωνία, το 1% παράγει την τροφή, δεν μπορεί να έχει βιώσιμες πρακτικές».

Αν και παραδοσιακά η καλλιέργεια της γης συνδέεται με την άροση, οι βιώσιμες πρακτικές επιδιώκουν να την περιορίζουν. «Καθώς το σκάψιμο διαταράσσει τα ριζίδια των φυτών και τις επιφανειακές ρίζες, το αποφεύγω. Αυτό που κάνω μια φορά τον χρόνο είναι με την πιρούνα να αραιώνω λίγο το χώμα για να οξυγονώνονται καλύτερα οι ρίζες και να “αναπνέει” το έδαφος. Αλλά επειδή ακριβώς δεν σκάβω, αυτό που μου έχει κάνει τρομερή εντύπωση είναι πως φυτρώνουν παντού δέντρα. Βγαίνουν μουριές, λεμονιές, σχινιές, αγριελιές, τα ξεριζώνω, τα βάζω σε γλαστράκια και είτε τα χαρίζω, είτε τα κρατάω να τα φυτέψω σε πιο βολικά σημεία του νησιού».

 

 

Προτεραιότητα του Βασίλη είναι να ενισχύσει την βιοποικιλότητα του εδάφους καθώς όσο πιο πλούσιο είναι το οικοσύστημα, τόσο περισσότερο νερό μπορεί να συγκρατήσει. «Έχω φυτέψει καμία πενηνταριά φρουτόδεντρα και αρκετά δέντρα που παίζουν ρόλο ανεμοφράκτη. Κι όταν βρίσκω βότανα, μαζεύω τον σπόρο τους και τον πετάω στο κτήμα για να ανέβει η βιοποικιλότητα» λέει ο Βασίλης καθώς βγάζει από την τσέπη του και μου δείχνει έναν σπόρο αγγελικής αρχαγγελικής (Angelica archagellika).

 

Πηγή: Άρθρο της κυρίας Αναστασίας Καραδημήτρη στο https://www.sustainablecyclades.gr/