To μεγαλύτερο βυζαντινό λουτρό στο Κουλέ Καφέ της Άνω Πόλης

Στριμωγμένο ανάμεσα σε δύο πολυκατοικίες το λουτρό που χρονολογείται στον 13ο αιώνα αποτελεί ένα σημαντικό κοσμικό μνημείο, εγγεγραμμένο στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.

Περπατώντας κανείς στα στενά σοκάκια της Άνω Πόλης, έχει την αίσθηση πως κάνει ένα ταξίδι πίσω στον χρόνο και βρίσκεται στην οθωμανική καρδιά της Θεσσαλονίκης. Αρχικά διασχίζει τη λαμπρή Βυζαντινή Περίοδο κι αργότερα την Οθωμανική Εποχή με έντονο ακόμη το αποτύπωμα της ιστορίας, όπως τη μαρτυρούν τα μνημεία της: οι εκκλησίες, οι κρήνες κι ό,τι έχει απομείνει από τα δημόσια κτίσματα.

Στην οδό Θεοτοκοπούλου και στον αριθμό 17 στη συνοικία που είναι γνωστή ως Κουλέ Καφέ, ξεχωρίζει ένα κτήριο που κρύβει μια ενδιαφέρουσα ιστορία, καθώς αποτελεί, «το μεγαλύτερο και πληρέστερα σωζόμενο βυζαντινό λουτρό, από τα λιγοστά που διατηρήθηκαν στον Ελλαδικό χώρο και το μοναδικό που διασώθηκε από τα πλείστα μεσαιωνικά λουτρά της Θεσσαλονίκης, τα οποία μνημόνευσε ο Νικηφόρος Χούμνος τον 14ο αιώνα», σύμφωνα με τον αρχαιολόγο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνο Ράπτη.

Στη μελέτη την οποία έκαναν από κοινού ο κ. Ράπτης με την αρχιτέκτονα και αναστηλώτρια, Φανή Ρεβυθιάδου, διαπιστώνεται ότι βάσει των αρχιτεκτονικών, τυπολογικών και μορφολογικών στοιχείων και δομικών χαρακτηριστικών, το μνημείο χρονολογείται στους βυζαντινούς χρόνους- στο β΄ μισό του 12ου ή στις αρχές του 13ου αιώνα.

Βρίσκεται κοντά στη βυζαντινή κιστέρνα της οδού Ολυμπιάδος και του παλαιολόγειου ναού των Ταξιαρχών και κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας ήταν γνωστό ως Κουλέ Χαμάμ. «Φαίνεται δε ότι μετά την εξαφάνιση από τον χάρτη του πύργου (Κουλέ) που έδωσε το όνομά του στην ευρύτερη περιοχή, αποτελούσε το σημαντικότερο τοπόσημο της μουσουλμανικής γειτονιάς του, καθώς σε χάρτη των αρχών του 20ού αιώνα σημειώνεται το τέμενος του Κουλέ Χαμάμ και το ομώνυμο περί αυτού μουσουλμανικό νεκροταφείο», αναφέρεται στη μελέτη.

Οι δύο ερευνητές σημειώνουν πως «η απουσία γραπτών πηγών για το υπό εξέταση λουτρό και την περιοχή του, δεν επιτρέπει την ασφαλή ένταξη του μνημείου στο κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, η ίδρυσή του εντάσσεται ωστόσο στη γενικότερη αναβίωση της λουτρικής παράδοσης της Κομνήνειας κοινωνίας».

Η έρευνα έδειξε πως «από τις λουτρικές εγκαταστάσεις που ιδρύθηκαν σ’ αυτό το γενικό πλαίσιο, πέραν του λουτρού της Θεσσαλονίκης, διατηρήθηκαν πέντε συνοικιακά λουτρά, δύο στην Κόρινθο, και από ένα στη Σπάρτη, την Παραμυθιά Θεσπρωτίας και το κάστρο των Ιωαννίνων, καθώς και δυο μοναστηριακά, της Καισαριανής και της Ζωοδόχου Πηγής στο Δερβενοσάλεσι. Σε αυτά προστίθενται τρία βυζαντινά λουτρά στην περιοχή της Επισκοπής Ιεράπετρας Κρήτης, τα οποία μετατράπηκαν μεταγενέστερα σε ναούς».

Δεδομένου του μεγέθους του, το βυζαντινό λουτρό του Κουλέ Καφέ ανήκει στα δημόσια, συνοικιακά λουτρά. Ωστόσο, λόγω της θέσης του σε μια περιοχή της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, στην οποία κατά κανόνα αναπτύχθηκαν αστικά μοναστήρια, οι μελετητές διερευνούν αν το λουτρό ανήκει στον αστικό χώρο μιας βυζαντινής συνοικίας ή εντάσσεται σε κάποιο μοναστηριακό συγκρότημα.

Για σχεδόν 7 αιώνες λειτουργούσε αδιάλειπτα εξυπηρετώντας άντρες και γυναίκες σε μια από τις πιο ιδιαίτερες συνήθειες των Βυζαντινών. Η λειτουργία του συνεχίστηκε ακόμα και την περίοδο της Τουρκοκρατίας, κατά την οποία ήταν γνωστό ως «το Λουτρό του Κουλέ Καφέ», αλλά με ορισμένες αλλαγές λόγω των θρησκευτικών παραδόσεων των Μουσουλμάνων. Πιο συγκεκριμένα, το Κοράνι επιβάλλει τη χρήση ρέοντος νερού για αυτό και αφαιρέθηκαν οι λουτήρες του, χαρακτηριστικό στοιχείο των βυζαντινών λουτρών.

«Η λουτρική παράδοση των αστικών στρωμάτων της ύστερης αρχαιότητας, που φαίνεται ότι από τον 7ο και 8ο αιώνα είχε εγκαταλειφθεί από τα λαϊκά στρώματα παραμένοντας για αιώνες προνόμιο αυτοκρατόρων, ανώτερων αξιωματούχων και επισκόπων, οι οποίοι διατηρούσαν λουτρικές εγκαταστάσεις εντός των ανακτόρων ή των ιδιωτικών ενδιαιτημάτων τους, αναβίωσε σταδιακά από τον 11ο και τον 12ο, κυρίως, αιώνα στο πλαίσιο της εκ νέου και με πρότυπο δομές και έθη της χριστιανικής ύστερης αρχαιότητας αστικοποίησης της κοινωνίας που παρατηρείται στα χρόνια της δυναστείας των Κομνηνών», αναφέρεται στη μελέτη.

Το μέγεθος του βυζαντινού λουτρού εντυπωσιάζει, καθώς οι εξωτερικές διαστάσεις του είναι 17 × 12,50 μ., ενώ εσωτερικά διέθετε έναν προθάλαμο που λειτουργούσε ως αποδυτήριο, δύο διμερείς υπόκαυστους χώρους, άλλους χώρους και υδατοδεξαμενή.

Αναφορικά με την τυπολογία του η κάτοψη του λουτρού είναι απλή και οι χώροι διαφορετικής θερμοκρασίας βρίσκονται σε γραμμική παράταξη. Οι αίθουσες καλύπτονταν με θόλους και παρέμεναν υποφωτισμένες. Το φυσικό φως εισέρχονταν μέσα από μικρές μονόβολες θυρίδες που ανοίγονταν στα ψηλότερα μέρη των τοίχων ή στον τρούλο του θερμού χώρου, καθώς για λόγους μόνωσης αποφεύγονταν τα παράθυρα στους περιμετρικούς τοίχους.

Στο πέρασμα των χρόνων το βυζαντινό λουτρό δέχτηκε πολυάριθμες επεμβάσεις, προκειμένου να είναι επισκέψιμο και ενεργό, καθώς λειτουργούσε ως λουτρό μέχρι το 1940. Με Προεδρικό Διάταγμα του 1952 κηρύχθηκε ως μνημείο, δεν υπήρξε όμως πρόβλεψη για απαλλοτριώσεις των γύρω οικοπέδων, με αποτέλεσμα το 1966/7 να εκδοθούν οικοδομικές άδειες και να χτιστούν γύρω του πολυκατοικίες, οι οποίες το εγκλωβίζουν στον μεταξύ τους ακάλυπτο.

Ο σεισμός του 1978 το λάβωσε και χρειάστηκε να γίνουν υποστυλωτικές εργασίες, ενώ άλλες στερεωτικές έγιναν το 1990. Το 2002 με χρηματοδότηση από Γ΄ Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης διαμορφώθηκε ο περιβάλλων χώρος. Με ένα μεγάλο πρόγραμμα μέσω του ΕΣΠΑ 2007-2013 το βυζαντινό λουτρό αναστηλώθηκε, διατηρώντας την ιστορική του αξία και σήμερα αποτελεί ένα κομψοτέχνημα της εποχής του. Η επίσκεψη σε αυτό αποτελεί μια πολύ σημαντική εμπειρία γνωριμίας με την καθημερινή ζωή και τις συνήθειες υγιεινής κατά τη βυζαντινή και την οθωμανική περίοδο. Παράλληλα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης φιλοξενεί κατά περιόδους και για περιορισμένο κοινό εκδηλώσεις, όπως αυτή που έγινε την Παρασκευή (27/9) με τραγούδια του Μάνου Χατζιδάκι από σπουδαστές του Ωδείου Άνω Πόλης και αυτή που θα ακολουθήσει στις 8 Οκτωβρίου με τελειόφοιτους σπουδαστές κλασικής κιθάρας του Μίλτου Χατζηκάλφα, επίσης από το Ωδείο Άνω Πόλης.
Επιπλέον το βυζαντινό λουτρό έχει εγγραφεί στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.